काठमाडौं,४ मंसिर । व्यवस्थापन गुरु भनौ या जगतगुरु, गिरधारी वा रणछोड । भगवान कृष्णको नाम जति कथा छन्। यदि कसैले जीवन जिउने तरिका परिभाषित गरेको छ भने त्यो कृष्ण हो। उनले कर्मद्वारा ईश्वरसम्म पुग्ने बाटो देखाएका छन् छ। संसारबाट त्याग पूर्णतया अस्वीकार गरे भने कर्मको विकल्प छैन भनी प्रमाणित पनि गरे । कृष्ण भन्नुहुन्छ, म हरेक परिस्थितिमा आउँछु, पाप र उत्पीडनको अन्धकार हुँदा पनि, प्रेम र भक्तिको ज्योति हुँदा पनि। दुवै अवस्थामा मेरो आगमन निश्चित छ।
वास्तवमा, कृष्णको सम्पूर्ण जीवन एक व्यवस्थापन पुस्तक हो, जुन सयौं र हजारौं पटक भनिएको छ। कुरुक्षेत्रमा दुई सेनाको बीचमा उभिएर ठूलो तनावको समयमा कृष्णले अर्जुनलाई जुन ज्ञान दिनुभएको थियो, त्यो नै संसारको सर्वश्रेष्ठ ज्ञान हो। गीताको जन्म दुई सेनाबीचको युद्धभूमिमा भएको थियो । जीवनमा सबै भन्दा राम्रो चीजहरू ठूलो तनाव र दबाबमा हुन्छन्। यदि तपाईंले आफ्नो मनलाई शान्त र दिमागलाई स्थिर राख्ने प्रयास गर्नुभयो भने, सबैभन्दा खराब परिस्थितिहरूमा पनि तपाईंले आफ्नो लागि धेरै राम्रो कुरा पाउनुहुनेछ। कृष्णले यही सिकाउनुहुन्छ। गीता पढ्नु अघि यो कुरा बुझियो भने गीता पठन सफल हुन्छ।
कृष्णको जीवन यस्ता कुराहरूले भरिएको छ, दृष्टिकोण चाहिन्छ। उहाँको जीवन तपाईंको लागि पौराणिक कथाको एक अंश मात्र हुन सक्छ, र यो एक ज्ञान पनि हुन सक्छ जसले तपाईंको सम्पूर्ण जीवन परिवर्तन गर्न सक्छ। आवश्यकता हाम्रो हो, हामीले उहाँहरूको जीवनबाट के लिन चाहन्छौं। कृष्ण कथामा पढ्ने वा सुनिने पात्र मात्र होइन, चरित्र र व्यवहारमा अवतारित देवता हुन् । कृष्णबाट सिक्नुहोस्, जीवन कसरी राम्रो बनाउने। त्यहाँ दस चीजहरू छन्, यदि व्यवहारमा राखियो भने, निश्चित रूपमा सफलता सुनिश्चित हुनेछ।
१. सुरुदेखि अन्तसम्म, जीवन एक संघर्ष हो
कृष्ण जेलमा जन्मिए । जन्मिने बित्तिकै राती यमुना पार गरेर गोकुल लगियो । तेस्रो दिन मार्न पुतना आयो । यहाँबाट सुरु भएको संघर्ष उहाँको शरीर छोड्नुअघि द्वारका डुब्दासम्म जारी रह्यो । कृष्णको जीवनले भन्छ, तिमी जुनसुकै भए पनि, यदि तिमी यस संसारमा आएका छौ भने सधैं संघर्ष हुनेछ। भगवान पनि मानव जीवनमा आएर सांसारिक चुनौतीबाट बच्न सक्दैनन्। कृष्णले कुनै कुरामा गुनासो गरेनन् । बाँचे र हरेक परिस्थितिलाई जित्यो। कृष्ण भन्छन्, परिस्थितिबाट नभाग्नुहोस्, तिनीहरूको अगाडि दृढ भएर उभिनुहोस्। किनभने, काम गर्नु मानव जीवनको पहिलो कर्तव्य हो। कर्मबाट मात्रै समस्या समाधान गर्न सकिन्छ ।
२. विजय स्वस्थ शरीरले मात्र हुन्छ
कृष्णको बाल्यकाल मक्खन र चिनी खाएर बित्यो। आज पनि हामी खाना खुवाउँछौं। तर यो संकेत अर्कै छ। आहार राम्रो, शुद्ध र पौष्टिक हुनुपर्छ। बाल्यकालमा शरीरलाई राम्रो पोषण प्राप्त भयो भने मात्र मानिस ठूलो भएपछि साहसी बन्छ । यदि तपाइँ आफ्नो शरीरलाई स्वस्थ राख्न चाहनुहुन्छ भने, तपाइँ बाल्यकाल देखि ध्यान दिन आवश्यक छ। अभिभावकत्वबाट गुज्रिरहेका युवाहरूका लागि यो ठूलो सन्देश हो, आफ्ना छोराछोरीलाई यस्तो खाना दिनुहोस् जसले उनीहरूलाई बल दिन्छ। स्वादको लागि मात्र खुवाउनु हुँदैन। तब मात्र उनीहरु हुर्केर आफू र समाजलाई सही दिशामा लैजान सक्षम हुनेछन् ।
३. अध्ययन किताबी हुनु हुँदैन, यो रचनात्मक हुनुपर्छ
कृष्णले मध्यप्रदेशको उज्जैनमा रहेको सन्दीपनी ऋषिको आश्रममा बसेर आफ्नो शिक्षा पूरा गरे। उनले ६४ दिनमा ६४ वटा कलाको ज्ञान हासिल गरेको बताइएको छ । वैदिक ज्ञान बाहेक उनले कला पनि सिके । शिक्षा यस्तो हुनुपर्छ कि यसले हाम्रो व्यक्तित्वको रचनात्मक विकास गर्छ। संगीत, नृत्य, युद्ध लगायत ६४ कला कृष्णको व्यक्तित्वका अंग हुन् । बच्चाहरूलाई खाली ज्ञानले भर्न नदिनुहोस्। यस्तो शिक्षा प्रणाली हुनुपर्छ कि उनीहरुको सिर्जनशीलतालाई नयाँ आयाम मिलोस् ।
४. जीवन सम्बन्धको बारेमा हो, सम्बन्ध बिना त्यहाँ केहि छैन
आफ्नो जीवनभरि, कृष्णले ती मानिसहरूलाई कहिल्यै छोडेनन् जसलाई उनले हृदयबाट आफ्नो ठान्थे। महाभारतमा भनिएको छ कि उनले अर्जुनलाई युवावस्थामा भेटेका थिए तर अर्जुनसँग उनको सम्बन्ध सधैं उनको दिमागमा थियो। सुदामा होस् या उद्धव । जसलाई कृष्णले आफ्नो मानेर जीवनभर साथ दिए । कृष्णले सम्बन्धका लागि धेरै युद्ध लडे। र धेरै लडाईहरु सम्बन्धहरु को माध्यम ले मात्र जिते। उसको प्रत्यक्ष सन्देश भनेको सम्बन्ध नै संसारिक मानिसको सबैभन्दा ठूलो सम्पदा हो। यदि कसैसँग सम्बन्धको हैसियत छैन भने त्यो मान्छे संसारको लागि अनावश्यक छ। त्यसैले आफ्नो सम्बन्धलाई आफ्नो मनबाट जिउनुहोस्, दिमागबाट होइन।
५. महिलाको सम्मान समाजको लागि महत्त्वपूर्ण छ
यो नरकासुर राक्षसको आतंक थियो । उनले आफ्नो दरबारमा लगभग १६,१०० महिलाहरूलाई कैद गरे। उसले महिलालाई बलात्कार गरेर रमाइलो गर्यो। कृष्णले उनको हत्या गरे । सबै महिलालाई मुक्त गरिदिए । तर सामाजिक विकृतिहरू अझै पनि थिए। ती महिलाहरूलाई ग्रहण गर्ने कोही थिएन। आफ्नै परिवारका सदस्यहरूले उनलाई नराम्रो ठाने र छोडे। यस्तो अवस्थामा कृष्ण अगाडि आए । सबै १६,१०० स्त्रीहरूलाई आफ्नो पत्नीको दर्जा दिए। उनीहरुलाई समाजमा सम्मानपूर्वक बाँच्ने ठाउँ दियो । कृष्णले नारीहरूलाई सधैं शक्तिको रूपमा वर्णन गर्नुभयो र उनीहरूलाई सम्मान गर्न तयार हुनुहुन्थ्यो। पूरै महाभारत नारीको सम्मानका लागि लडिएको थियो । त्यसैले, यदि तपाईं कृष्णको भक्त हुनुहुन्छ भने, आफ्नो वरपरका महिलाहरूलाई सम्मान गर्नुहोस्। यो कृष्णको आशीर्वाद प्राप्त गर्ने सबैभन्दा सजिलो उपाय हो।
६. तपाईंको मतभेद अर्को पुस्ताको लागि बाधा नबनोस्
दुर्योधनको विरुद्धमा कृष्णले जीवनभर पाण्डवहरूलाई साथ दिए भन्ने कुरा कमैलाई थाहा छ । उनको मृत्युको कारण पनि कृष्णको कूटनीति बनेको थियो, दुर्योधन सम्बन्धमा उनी कृष्णका साथी पनि थिए। कृष्णका छोरा साम्बले दुर्योधनकी छोरी लक्ष्मणलाई अपहरण गरी विवाह गरेका थिए । किनभने लक्ष्मण साम्बसँग विवाह गर्न चाहन्थे तर दुर्योधन त्यसको विरुद्धमा थिए । साम्बलाई पनि कौरवहरूले बन्धक बनाएका थिए। त्यसपछि कृष्णले दुर्योधनको हत्या गरे ।
७. शान्तिको मार्ग विकासको मार्ग हो
महाभारत युद्ध हुनुअघि कृष्णले पाण्डव र कौरवहरूबीच शान्ति स्थापना गर्न मध्यस्थता गरेका थिए। यद्यपि दुवै पक्ष युद्ध लड्न उत्सुक थिए, कृष्ण सधैं चाहन्थे कि युद्ध कुनै न कुनै रूपमा टाल्नुपर्छ। झगडाले कहिल्यै समस्या समाधान हुँदैन । शान्तिको मार्ग अवलम्बन गरेर मात्र समाजको रचनात्मक विकास गर्न सकिन्छ । समाजको शान्तिबाट मनको शान्तिसम्म, कृष्णले विश्वलाई बुझाउनुभयो कि शान्ति नभएसम्म कुनै पनि समस्याको उन्मूलन हुँदैन। चाहे त्यो समाज होस् या हाम्रो मन । सुख शान्तिबाट मात्र प्राप्त गर्न सकिन्छ, साधन मार्फत होइन।
८. सधैं दीर्घकालीन परिणामहरूको बारेमा सोच्नुहोस्
महाभारतको जुवा घटनापछि पाण्डवहरू निर्वासनमा गए । कृष्णले अर्जुनलाई यो समय भविष्यको लागि तयारी गर्ने समय हो भनी बताए। महादेव शिव, देवराज इन्द्र र दुर्गाको तपस्या गर्न आग्रह गरे । कृष्णलाई थाहा थियो कि उनले दुर्योधनलाई जतिसुकै बुझाए पनि उनले पाण्डवहरूलाई आफ्नो राज्य कहिल्यै फर्काउन सक्दैनन्। त्यसपछि बल र शक्ति चाहिन्छ। कर्णको कुण्डल कवच पाण्डवको विजयको बाटोमा आउनेछ भन्ने पनि उनलाई थाहा थियो । उनले हरेक कुरामा धेरै अगाडि सोच्ने दृष्टिकोण राखे। आवेगमा कुनै निर्णय भएको छैन। सबै कुरा भावी पुस्तालाई ध्यानमा राखेर गरिएको थियो। यही सोचले समाज निर्माण गर्छ ।
९. हरेक परिस्थितिमा शान्त र स्थिर रहनुहोस्।
पाण्डवहरूको राजसूय यज्ञमा शिशुपालले कृष्णलाई गाली गरिरहे। उहाँ कान्छो भाइ हुनुहुन्थ्यो तर उहाँले सबै सीमा तोडे। पूरै जमघट छक्क पर्यो, कतिपय रिसाए पनि कृष्ण शान्त र मुस्कुराए । जब उनी शान्ति दूतको रूपमा गए, दुर्योधनले उनको अपमान गरे। कृष्ण शान्त रहे । यदि हाम्रो मन स्थिर छ, हाम्रो मन शान्त छ, तब मात्र हामी कुनै पनि सही निर्णय लिन सक्षम हुनेछौं। दुर्घटना सधैं क्रोधमा हुन्छ, यही कृष्णले सिकाउनुहुन्छ। प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि विचलित नहुने गुण कृष्णभन्दा राम्रो अरू कसैले जान्दैन।
१०. एक नेता बन्नुहोस्, क्रेडिटको लागि प्रतिस्पर्धा नगर्नुहोस्
कृष्णले संसारभरका राजाहरूलाई जितेका थिए। जहाँ जरासंघ जस्ता भ्रष्ट राजाहरुको शासन थियो । तर कुनै पनि राजाको सिंहासन खोसेनन् । कृष्णको सम्पूर्ण जीवनमा यस्तो कहिल्यै भएको थिएन कि उनले कुनै राजालाई मारेर आफ्नो शासन आफैले लिए। जरासङ्घलाई मारेर राम्रा चरित्र भएका छोरालाई राजा बनाए । धर्म जान्ने मानिसहरू जताततै बसेका थिए। कहिल्यै राजा बनेनन्, सधैं किंगमेकरको भूमिका खेले । उनले महाभारत युद्धमा पनि हतियार उठाएनन् । कूटनीतिका साथ पूरा युद्ध लडे, पाण्डवहरूलाई सल्लाह दिए तर विजयको श्रेय भीम र अर्जुनलाई दिए।
