मानसिक रोगी कसरी चिन्ने ?
काठमाडौं, २४ चैत्र । मानसिक रोगलाई मानसिक स्वास्थ्य विकार पनि भनिन्छ। यसले विभिन्न मानसिक स्वास्थ्य अवस्थाहरूको विस्तृत श्रृंखला समावेश गर्दछ । मानसिक विकारहरू ती हुन् जसले तपाईंको मुड, सोच र व्यवहारलाई असर गर्छ। मानसिक रोगका उदाहरणहरू अवसाद, चिन्ता विकार, सिजोफ्रेनिया, खाने विकार, आदि समावेश छन्। सबैलाई कुनै न कुनै बेला कुनै न कुनै चिन्ता हुन्छ तर यो चिन्ता पछि मानसिक रोग बन्न सक्छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार, मानसिक रोग भएका धेरै व्यक्तिहरू मानिसहरूले के सोच्छन् भन्ने डरले उपचार गर्न हिचकिचाउँछन । उनीहरूलाई यस्तो अवस्थामा मानसिक रोगीको पहिचान गरी समयमै उपचार गराउनु आवश्यक हुन्छ ।
मानसिक रोग भनेको के हो ?
विज्ञहरू भन्छन् कि जब व्यक्ति स्पष्ट रूपमा सोच्न असमर्थ हुन्छ र आफ्नो भावना र व्यवहारमा नियन्त्रण हुँदैन, यस्तो अवस्थालाई मानसिक रोग भनिन्छ । मानसिक रोगीले अरुलाई सजिलै बुझ्न सक्दैनन् । विज्ञहरू भन्छन् कि मानसिक रोगी पहिचान गर्न गाह्रो काम हुन सक्छ । मानसिक रोगका लक्षणहरू व्यक्तिपिच्छे फरक–फरक हुन सक्छन् । उसलाई कस्तो मानसिक रोग छ भन्ने कुरामा भर पर्छ । मानसिक रोग कसैलाई पनि हुन सक्छ । मानसिक रोगीले आफैंले राम्रोसँग उपचार गरायो भने निको हुन्छ । यसका लागि समयमै मानसिक रोगी पहिचान गर्न जरुरी छ ।
मानसिक रोगको मुख्य प्रकार
मानसिक रोग धेरै प्रकारको हुन सक्छ र यसको लक्षण पनि व्यक्तिपिच्छे निर्भर गर्दछ । तर यहाँ हामीले मानसिक रोगका केही मुख्य प्रकारका बारेमा थाहा पाउँछौं–
मुड डिसअर्डर – मूड डिसअर्डरले तपाईंको मुड अर्थात् व्यवहार र भावनालाई असर गर्छ। यसले तपाईमा सँधै उदास हुनु वा सधैं प्रफुल्लित हुनु, वा चरम खुशीबाट चरम दुःखमा परिवर्तन हुने जस्ता लक्षणहरू हुन सक्छ। मूड डिसअर्डर, डिप्रेसन, बाईपोलर डिसअर्डर आदिका प्रकारका बारेमा कुरा गर्दा यसलाई सामान्य प्रकार भन्न सकिन्छ।
एन्जाइटी डिसअर्डर – चिन्ता विकारका बिरामीले कुनै पनि वस्तु, परिस्थिति, व्यक्ति आदिको कारणले चिन्ता र डर महसुस गर्न थाल्छ। यो अनुभूति कहिलेकाहीँ उनीहरूको शारीरिक क्रियाकलापबाट पनि देख्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, अत्यधिक पसिना वा छिटो मुटुको धड्कन। यस विकारबाट पीडित व्यक्तिले केहि परिस्थितिहरूमा उचित प्रतिक्रिया दिदैन। उसको भावना र व्यवहार उसको नियन्त्रण बाहिर जान्छ। सामान्यीकृत चिन्ता विकार, आतंक विकार, सामाजिक चिन्ता विकार र विभिन्न प्रकारका फोबियाहरूलाई सामान्य प्रकारको चिन्ता विकारहरू भन्न सकिन्छ।
साइकोटिक डिसअर्डर – एक मनोवैज्ञानिक विकारमा, तपाईंको जागरूकता र सोच्ने क्षमता बिग्रन्छ। सबैभन्दा सामान्य प्रकारहरूमा भ्रम र भ्रमहरू समावेश छन्। भ्रममा, रोगीले काल्पनिक आवाज र चित्रहरू अनुभव गर्न थाल्छ। अर्कोतर्फ, भ्रममा, रोगी काल्पनिक परिस्थितिमा बाँच्न थाल्छ। यसबाहेक, सिजोफ्रेनिया पनि एक मनोवैज्ञानिक विकारको उदाहरण हो।
इटिंग डिसअर्डर – खाने विकारमा, रोगीले भावना, व्यवहार आदिमा परिवर्तनको कारणले आफ्नो खाने बानीमा परिवर्तन महसुस गर्दछ। उदाहरणका लागि, यदि एक व्यक्तिलाई खाने विकार छ भने, तिनीहरू निराश हुँदा धेरै वा धेरै कम खान सुरु गर्न सक्छन्। जसका कारण उनको शरीरको तौल पनि प्रभावित हुन्छ ।
माथि उल्लिखित विकारहरू बाहेक, मानसिक रोगहरूमा लत विकार, व्यक्तित्व विकार, जुनूनी–बाध्यकारी विकार, पोस्ट–ट्रमाटिक तनाव विकार, आदि पनि पर्दछन्।
मानसिक रोगी पहिचान गर्न यी लक्षणहरूमा ध्यान दिनुहोस्
मानसिक रोगी पहिचान गर्न प्रयोग गरिने मानसिक रोगका लक्षणहरू यसको प्रकार, परिस्थिति र अन्य कारकहरूमा निर्भर हुन सक्छन्। मानसिक रोगका लक्षणहरूले भावना, विचार र व्यवहारलाई असर गर्न सक्छ। यसका निम्न लक्षणहरू छन् ।
-उदास महसुस
-बेचैनी वा ध्यान केन्द्रित गर्ने क्षमताको हानि
-चरम डर वा चिन्ता वा अपराधको भावना महसुस गर्दै
-चरम मूड स्विंगहरू
-साथीहरू र अन्य गतिविधिहरूबाट फिर्ता
-थकान, ऊर्जा हानि, वा निद्रा समस्या (सुत्न वा धेरै सुत्न सक्दैन)
-वास्तविकताबाट फिर्ता (भ्रम)
-दैनिक समस्या वा तनाव सामना गर्न असक्षमता
-रक्सी वा लागू पदार्थ दुरुपयोग
-खाने बानीमा ठूलो परिवर्तन
-सेक्स ड्राइवमा परिवर्तन
-चरम क्रोध वा हिंसात्मक व्यवहार
-आत्महत्याको बारेमा सोच्दै
-कहिलेकाहीँ मानसिक स्वास्थ्य विकारका लक्षणहरूमा पेट दुख्ने, ढाड दुख्ने, टाउको दुख्ने वा अन्य प्रकारको दुखाइ पनि समावेश हुन सक्छ।
मानसिक रोगका लक्षणहरू व्यक्तिपिच्छे फरक–फरक हुन सक्छन्। यो उसको अवस्था र कस्तो मानसिक रोगमा भर पर्छ।
मानसिक रोगबाट कसरी बच्ने ?
मानसिक रोगबाट बच्ने कुनै निश्चित उपाय छैन। तर, मानसिक रोगीको जतिसक्दो चाँडो पहिचान गरेर, उसको परामर्श र उसको दिनचर्यामा केही परिवर्तनले मानसिक रोगका लक्षणहरू नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्न सक्छ। तपाईं यी चीजहरू अपनाउन सक्नुहुन्छः
चेतावनी संकेतहरू ध्यान दिनुहोस्
तपाईंको व्यवहार वा मानसिक स्वास्थ्यमा कुन परिस्थितिहरूले परिवर्तनहरू ट्रिगर गर्दछ भन्ने बारे आफ्नो डाक्टरसँग कुरा गर्नुहोस्।
मानसिक रोगका लक्षणहरू देखा पर्दा के गर्ने भन्ने थाहा पाउनको लागि योजना बनाउनुहोस्।
यदि तपाइँ कुनै मानसिक परिवर्तनहरू अनुभव गर्नुहुन्छ भने आफ्नो डाक्टरलाई सम्पर्क गर्नुहोस्। परिवारका सदस्य वा साथीहरूलाई पनि चेतावनी चिन्हहरू बारे बताउनुहोस्।
सन्तुलित आहार खानुहोस्
मानसिक रोगीको पहिचान गरेपछि परिवारका सदस्यहरूले उसलाई स्वस्थ खानाका लागि प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । फलफूल, सागसब्जी, गेडागुडी र कार्बोहाइड्रेट आदिको सन्तुलित आहाराले मन प्रसन्न रहन्छ। सन्तुलित
आहारले शरीर मात्र राम्रो बनाउँदैन, दुःखी मनलाई पनि आनन्दित बनाउँछ।
आफ्नो लागि समय निकाल्नुहोस्
व्यस्तताका बाबजुद पनि मानसिक रोगीले आफ्नो आवश्यकता र हेरचाहका लागि केही समय निकाल्नुपर्छ । आरामको लागि पनि पर्याप्त समय छोड्नुहोस्।
लेख्न सुरु गर्नुहोस्
आफ्नो दैनिक क्रियाकलाप र भावनाहरू लेख्दा तपाईंलाई आफूलाई राम्रोसँग चिन्न मद्दत गर्छ। एक ब्लग वा डायरी राख्नुहोस् जसमा दैनिक जीवनको बारेमा तपाई कस्तो महसुस गर्नुहुन्छ लेख्नुहोस्। यसले तपाईको
डिप्रेसन हटाउन मद्दत गर्नेछ।
कुराकानी गर्नुहोस्
आफ्नो समस्याको बारेमा कुरा गर्नु पनि तनाव कम गर्ने एक राम्रो तरिका हो। भित्र चोकिङले थप गम्भीर समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ। त्यसैले, साथी वा परिवारमा कसैसँग कुरा गर्नुहोस्, आफ्नो समस्या साझा गर्नुहोस्। साथै साथीभाइ र परिवारले पनि मानसिक रोगीको पहिचान गरी सकेसम्म उहाँसँग कुरा गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ ।
मनोचिकित्सकसँग परामर्श लिनुहोस्
मानसिक रोगीको पहिचान गरिसकेपछि डिप्रेसन, चिन्ता, तनाव आदि जस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्याबाट छुटकारा पाउन मनोचिकित्सकसँग परामर्श लिन प्रोत्साहित गर्नुहोस्। मनोचिकित्सकको सल्लाहले तपाईलाई मानसिक समस्याको जरासम्म पुग्न र यसलाई हटाउन मद्दत गर्नेछ।
समूह थेरापी
मानसिक रोगीको पहिचान गरिसकेपछि पीडितलाई सामूहिक उपचारका लागि प्रोत्साहित गर्नुहोस्। धेरै मानिसहरू यस प्रकारको थेरापीमा संलग्न छन्।
हाम्रो समाजमा मानसिक रोगबारे धेरै भ्रमहरु छन् । समयमै मानसिक रोगी पहिचान गर्न नसक्दा धेरैजसो मानिस सीमित ज्ञान र राम्रो उपचारको अभावमा मानसिक रोगको सिकार हुने गरेको छ । यस्तो अवस्थामा हामीले यो रोगलाई राम्रोसँग बुझ्नुपर्छ र परिवारमा वा वरपर कोही मानसिक रोगबाट पीडित छन् भने उनीहरूलाई सहयोग गर्न आवश्यक छ। मानसिक रोग जोसुकैलाई पनि हुन सक्छ, चाहे त्यो पुरुष होस् वा महिला, युवा होस् वा वृद्ध, शिक्षित वा अशिक्षित, वा संस्कृति, जात, धर्म वा वर्ग जुनसुकै होस् । मानसिक रोगीको समयमै पहिचान नै उसलाई बचाउने उपाय हो । उपचारमा ढिलाइ भएमा बिरामीको मानसिक अवस्था निकै बिग्रन्छ ।
