एजेन्सी, १४ वैशाख । भिक्टर फ्रान्कल द्वितीय विश्वयुद्धको समयमा भियनामा एक मनोचिकित्सक थिए । तिनीहरू यहूदी थिए, त्यसैले तिनीहरू हिटलरको निशानामा परे। उनलाई यातना गृहमा राखियो । सबै परिवार एक–एक गरी नष्ट भए । भिक्टर एक्लै छोडियो। यसपछि पनि उनले आफ्नो बाँच्ने कथा मात्रै लेखेनन्, सिद्धान्त पनि बनाए । यसमा एउटा प्रायोगिक रूपमा प्रमाणित सूत्र छ– कसैले तपाईबाट सबै स्वतन्त्रता खोस्न सक्छ, तर परिस्थितिप्रति तपाईको मनोवृत्तिको स्वतन्त्रता चोर्न सक्दैन। यो मानसिक स्वास्थ्य को लागी एक महान पाठ हो । ध्यान राख्नुहोस् कि तपाईको जानकारी जतिसुकै धनी भए पनि, तपाईले यसलाई कार्यान्वयन नगरी कुनै फाइदा लिन सक्नुहुन्न ।
मानसिक स्वास्थ्यको मापदण्ड
१. स्वास्थ्यलाई समग्र रूपमा हेर्दै
हाम्रो शरीर र मन अलग छैन् । दिमागको जरा मस्तिष्क हो जुन शरीरको एक अंग हो । खुट्टामा नङ अड्किए पनि मस्तिष्कले मात्र महसुस गर्छ । शरीरलाई स्वस्थ राख्नु पहिलो सूत्र हो । सन्तुलित आहार, व्यायाम, योग र सुत्ने र उठ्ने नियमितता शरीर र दिमाग दुवैको लागि आवश्यक छ ।
२. भावनात्मक स्वास्थ्य
के तपाई अन्योलमा हुनुहुन्छ वा भित्रबाट दबाबमा हुनुहुन्छ ? यदि त्यसो हो भने, यसलाई घटाउने विचार गर्नुहोस् । जीवनमा कुनै रहस्य छ भने प्रियजन वा मनोचिकित्सकको सहयोगमा खोल्ने प्रयास गर्नुपर्छ।
३. संवाद र मित्रता
तपाईं यो संसारमा एक्लै हुनुहुन्न । करोडौं मान्छे छन्, तिनीहरुको बीचमा बस्नु पर्छ । यदि तिमिले सबैसँग सम्पर्क राखेनौ, पहिचान स्थापित गर्न सकेनौ, मित्रता राखेनौ भने खुशी तिमीबाट टाढा रहनेछ । सामाजिकता सुधार्नुहोस् । वार्ताबाट असमझदारी हटाउँदै जानुहोस् ।
यदि तपाईं सक्रिय हुनुहुन्छ भने, तपाईंको आत्मविश्वास त्यहाँ हुनेछ । आलु उब्जाउने र साना बच्चाहरूलाई सिकाउने वा समय बिताउने जस्ता कार्यहरू पनि महत्त्वपूर्ण छन्।
४. प्रकृतिको साथी
जो प्रकृतिबाट टाढा छन् र कंक्रीटको जंगलमा बस्छन्, उनीहरूमा मानसिक रोगको दर उच्च हुन्छ। तपाईं प्रकृतिको जति नजिक हुनुहुन्छ, त्यति नै तपाईंले शान्ति र आनन्द महसुस गर्न सक्नुहुनेछ।
५. सांस्कृतिक योगदान
यो संसार हामीले बनाएका होइनौं। हामीले पाएका छौं। यसलाई सुन्दर बनाउन योगदान गर्नु राम्रो कर्तव्य हो। कुनै नयाँ कुरा थप नगर्नुहोस्, त्यहाँ भएको उत्सवमा सामेल हुनुहोस्।
६.चिन्ताजनक तथ्याङ्क
सन् १९९० को तुलनामा कुल रोगको तुलनामा मानसिक रोगको हिस्सा दोब्बर भएको छ । (२०१९ मा प्रकाशित ल्यान्सेट मनोचिकित्सा अनुसन्धान अनुसार) जनसङ्ख्याको १० प्रतिशत मानसिक रोगको चपेटामा परेका छन् । देशको जनसंख्यालाई हेर्दा यो संख्या ठूलो हो । ८० प्रतिशत मानिसको पर्याप्त मानसिक स्वास्थ्य सेवामा पहुँच छैन ।
मानसिक स्वास्थ्य बिग्रनुका प्रमुख कारणहरू
आणविक परिवार, एकाकीपन, आर्थिक महत्वाकांक्षा, विस्थापन, आर्थिक अनिश्चितता ।
नयाँ सामाजिक मूल्यमान्यताले सिर्जना गरेको तनाव ।
विश्वव्यापीकरण र डिजिटल क्रान्तिले हामीलाई वास्तविक सम्बन्धहरू भन्दा अवास्तविक सम्बन्धहरूलाई प्राथमिकता दिन सिकाएको छ।
बढ्दो सहरीकरणसँगै प्रकृतिसँगको दूरी बढेको छ । शहरहरू तातिरहेका छन् र मन तातो छ।
कोभिड पछि मानसिक रोगसँग सम्बन्धित केसहरू पनि बढेका छन्।
मानसिक स्वास्थ्य किन महत्त्वपूर्ण छ
मानसिक अशान्ति तनाव, चिन्ता र डिप्रेसन, रक्तचाप, मधुमेह, मुटुरोग, ब्रेन हेमरेज र धेरै पेटका रोगहरूको प्रमुख कारण हो।
तनावका कारण रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता घट्छ ।
तनाव र डिप्रेसनले रुमेटोइड गठिया जस्ता रोगहरूको विकासमा भूमिका खेल्छ।
सिजोफ्रेनियाको अवस्थामा बिरामीको उमेर घट्छ।
तपाईको जीवनशैली तब मात्र राम्रो हुनेछ जब तपाई मानसिक रुपमा स्वस्थ हुनुहुन्छ र तपाईले प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि आफ्नो राम्रो हेरचाह गर्न सक्नुहुनेछ।
यी लक्षणहरू देखा परेमा चिकित्सकको सल्लाह लिनुहोस्
जब तपाईं भावना, विचार वा व्यवहारको स्तरमा यति विचलित हुनुहुन्छ कि जीवन असहज र अनियमित देखिन्छ।
निद्राको अभाव, उदासी, निराशा, असहायता र मूल्यहीनताको भावना।
अनावश्यक चिन्ता, सानातिना कठिनाइहरू पनि पहाडजस्तै देखिन्छन्।
हात धुन सुरु गर्नुहोस् वा बारम्बार लक जाँच गर्नुहोस्।
सम्भावनाहरूमा परिप्रेक्ष्य
भ्रमको बीचमा पनि आशाको किरण पाउन सकिन्छ । सोचेर मात्रै केही हुनेवाला छैन । विचारको जालबाट बाहिर निस्कने उपाय भनेको अझ राम्रो गर्ने प्रयास गरिरहनु हो। हिड्ने बारे सोच्नु भन्दा हिड्नु धेरै महत्त्वपूर्ण छ । सम्भावनाहरूमा नजर राख्नुहोस् ।
