काठमाडौं, ६ असार । योग एक आध्यात्मिक प्रक्रिया हो जहाँ शरीर, मन र आत्मा एकताबद्ध हुन्छ । यो शब्द हिन्दू, जैन र बौद्ध धर्ममा ध्यान गर्ने प्रक्रियासँग सम्बन्धित छ । योग संस्कृत शब्द ’युज’ बाट आएको हो, जसको अर्थ जम्मा गर्नु वा बाँध्नु हो। योग अहिले चीन, जापान, तिब्बत, दक्षिणपूर्व एशिया र श्रीलंकाका साथै भारतबाट बौद्ध धर्ममा फैलिएको छ र अहिले विश्वभरका मानिसहरूलाई परिचित छ। योग अभ्यासले हाम्रो शरीरलाई स्वस्थ मात्र राख्दैन, यसले हाम्रो दिमागलाई पनि सजग राख्छ । योगको दैनिक अभ्यासले मानसिक शान्ति, तनावमुक्त जीवन, शरीरको थकान, रोगमुक्त शरीर र तौल नियन्त्रणमा सहयोगी साबित हुन्छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवस हरेक वर्ष जुन २१ मा मनाइन्छ । सन् २०१५ देखि सुरु भएको हो । यस अवसरमा आउनुहोस्, संसारमा योगको सुरुवात कहिले र कसरी भयो।
योगको इतिहास
सभ्यताको प्रारम्भसँगै योग अभ्यास सुरु भएको मानिन्छ । योग विज्ञानको उत्पत्ति पाँच हजार वर्ष पहिले भएको थियो, जब न धर्मको जन्म भएको थियो न आस्थाको। योगशास्त्रमा, शिवलाई प्रथम योगी वा आदियोगी र प्रथम गुरु वा आदि गुरुको रूपमा हेरिन्छ। धेरै हजार वर्ष पहिले, हिमालयको कान्तिसरोवर तालको किनारमा, आदियोगीले पौराणिक सप्तर्षिहरू वा “सात ऋषिहरू“ लाई आफ्नो गहिरो ज्ञान प्रदान गरेका थिए। ऋषिहरूले यस शक्तिशाली योग विज्ञानलाई एशिया, मध्य पूर्व, उत्तर अफ्रिका र दक्षिण अमेरिका सहित विश्वका विभिन्न भागहरूमा लगे। यद्यपि, योग प्रणालीले यसको पूर्ण अभिव्यक्ति भारतमा फेला पारेको छ। अगस्त्य, सप्तर्षि जसले भारतीय उपमहाद्वीपको यात्रा गरे, योगलाई जीवनको एक तरीका बनाए।
सील र जीवाश्म
सिन्धु उपत्यका सभ्यताका सील र जीवाश्महरूमा योग आकृतिहरू देख्न सकिन्छ। जसबाट यो प्रस्ट हुन्छ कि भारतमा योग परापूर्वकालदेखि नै छ । यसका अलावा लोक परम्परा, सिन्धु उपत्यका सभ्यता, वैदिक तथा उपनिषद, बौद्ध तथा जैन परम्परा, दर्शन, महाभारत र रामायणका महाकाव्य, शैव, वैष्णव र तान्त्रिक परम्परामा पनि योगको उपस्थिति देख्न सकिन्छ।
सूर्य नमस्कार
यो समय थियो जब गुरुको प्रत्यक्ष निर्देशनमा योग अभ्यास भइरहेको थियो र यसको आध्यात्मिक मूल्यलाई विशेष महत्त्व दिइन्थ्यो। यो पूजाको एक भाग थियो र योग अभ्यास यसको अनुष्ठानमा सम्मिलित थियो। वैदिक कालमा सूर्यलाई धेरै महत्त्व दिइएको थियो र यसको प्रभावले सूर्य नमस्कारको प्रचलन सुरु भएको हुनसक्छ। प्राणायाम दैनिक अनुष्ठानको एक भाग थियो र बलि चढाउनको लागि थियो।
पूर्व वैदिक कालमा योग अभ्यास गरिँदै आएको भए तापनि महान् ऋषि महर्षि पतञ्जलिले योगका विद्यमान अभ्यासहरू, यसको अर्थ र यससँग सम्बन्धित ज्ञानलाई आफ्ना योग सूत्रहरूद्वारा व्यवस्थित र संहिताबद्ध गरेका थिए। पतञ्जलि पछि, धेरै ऋषिहरू र योग गुरुहरूले योगको संरक्षण र विकासमा ठूलो योगदान दिए।
कुनै धर्मको हिस्सा होइन
योग कुनै विशेष धर्म वा समुदायको भाग होइन, यो सधैं आध्यात्मिक, शारीरिक र मानसिक अभ्यासहरूको सेट हो। जो कोहीले योग अभ्यास गर्दछ उसले जुनसुकै धर्म, जाति वा संस्कृतिमा विश्वास गरेको भए पनि धेरै शारीरिक र मानसिक फाइदाहरू प्राप्त गर्दछ।
प्राणायाम
हामी सबै जीवित रहन सास फेर्न आवश्यक छ। प्राणायाम एक प्राचीन सास फेर्ने प्रविधि हो जुन भारतमा योग अभ्यासहरूमा उत्पन्न भएको हो। यसले धेरै तरिकामा तपाईंको सास नियन्त्रण गर्न पनि समावेश गर्दछ।
यसले दिमागमा चेतनाको विकास गर्न मद्दत गर्दछ र दिमागमा नियन्त्रण स्थापित गर्न मद्दत गर्दछ। प्रारम्भिक चरणमा नाक र मुखबाट सास फेर्न र बाहिर निकाल्ने अभ्यास महत्त्वपूर्ण छ।
ध्यान
कुनै एक कुरामा ध्यान केन्द्रित गरेर त्यसलाई ध्यान भनिन्छ। मनलाई शान्त र प्रसन्न राख्नको लागि ध्यान नै कुञ्जी हो भन्नु गलत हुनेछैन। तपाईलाई थाहा पाउँदा अचम्म लाग्न सक्छ, तर ध्यानले निद्रा भन्दा बढी आराम दिन्छ। ध्यान अभ्यास गर्दा मनलाई शान्त पार्ने, एकाग्रता बढाउने, धारणालाई स्पष्ट पार्ने, सञ्चारमा सुधार गर्ने, भित्री शक्ति र विश्राम गर्ने जस्ता धेरै फाइदाहरू छन्। आजको तनावले भरिएको संसारमा, नकारात्मक भावनाहरूबाट छुटकारा पाउन ध्यान अभ्यास गर्नु आवश्यक भएको छ।
