२०८१,९,१२
पूर्वप्रधानमन्त्री मनमोहन सिंहको ९२ वर्षको उमेरमा बिहीबार निधन भएको छ। यो जानकारी अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्थान ९एम्स० दिल्लीले दिएको हो।
एम्सले जारी गरेको प्रेस विज्ञप्तिमा ९२ वर्षीय मनमोहन सिंहलाई बिहीबार साँझ घरमै अचानक बेहोस भएपछि गम्भीर अवस्थामा एम्सको आपतकालीन विभागमा ल्याइएको बताएको छ। मनमोहन सिंह लगातार दुई कार्यकाल भारतको प्रधानमन्त्री भए र उनको व्यक्तिगत छवि एकदम सफा थियो। भारतमा आर्थिक सुधारको श्रेय उनलाई जान्छ। सन् २००४ देखि २०१४ सम्मको उनको प्रधानमन्त्रीको कार्यकाल होस् वा यसअघिको वित्तमंत्रीको रूपमा उनको काम।
मनमोहन सिंहको नाममा अर्को उपलब्धि छ, उनी जवाहरलाल नेहरू पछि पहिलो भारतीय थिए, जो लगातार दोस्रो पटक प्रधानमन्त्री बने। मनमोहन सिंहले सन् १९८४ मा भएको सिख दंगाका लागि संसदमा माफी मागेका थिए। सन् १९८४ को सिख दंगामा करिब ३ हजार सिख मारिएका थिए।
मनमोहन सिंहको दोस्रो कार्यकालको प्रधानमन्त्रीको धेरै चर्चा भयो। यो अवधिमा धेरै भ्रष्टाचारका घटना बाहिर आए। यी घोटालाका कारण २०१४ को आम चुनावमा कांग्रेसले पराजय भोग्नुपरेको धेरैको विश्वास छ।
पञ्जाबमा जन्म, क्याम्ब्रिजबाट मास्टर्स
मनमोहन सिंहको जन्म २६ सेप्टेम्बर १९३२ मा अविभाजित भारतको पञ्जाब प्रान्तमा भएको थियो। यो भाग अहिले पाकिस्तानमा छ। पञ्जाब विश्वविद्यालयबाट पढेपछि उनले क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तर र अक्सफोर्डबाट डी।फिल गरे।
सहमति खोज्ने नेता
सिंह सन् १९९१ मा भारतको वित्तमंत्रीको रूपमा उभिए, यो यस्तो समय थियो जब देशको आर्थिक अवस्था निकै नाजुक थियो।
उनको अप्रत्याशित नियुक्तिले उनको लामो र सफल करियरमा नयाँ उचाइ ल्यायो। उनले शिक्षाविद् र नोकरशाहको रूपमा मात्र काम गरेनन्, उनले सरकारको आर्थिक सल्लाहकारको रूपमा पनि योगदान गरे। उनी भारतीय रिजर्भ बैंकको गभर्नर पनि थिए। वित्त मंत्रीको रूपमा आफ्नो पहिलो भाषणमा उनले भिक्टर ह्युगोलाई उद्धृत गर्दै भने, ‘यो संसारको कुनै पनि शक्तिले विचारलाई रोक्न सक्दैन जसको समय आएको छ।’
यो भाषण उनको महत्वाकांक्षी र अभूतपूर्व आर्थिक सुधार कार्यक्रमको सुरुवात थियो। उनले कर कटौती गरे, सरकारी कम्पनीहरूलाई निजीकरण गरे र विदेशी लगानीलाई बढावा दिए।
यसका कारण अर्थतन्त्रमा सुधार आयो, उद्योगहरूको तीव्र वृद्धि भयो, बढ्दो मुद्रास्फीति नियन्त्रण भयो र सन् १९९० को दशकमा वृद्धिदर निरन्तर उच्च रह्यो।
सिंहलाई आफूसँग राजनीतिक समर्थनको आधार छैन भन्ने राम्ररी थाहा थियो। उनले भनेका थिए, ‘राजनीतिज्ञ बन्नु राम्रो कुरा हो। तर लोकतन्त्रमा राजनीतिज्ञ बन्नका लागि पहिला चुनाव जित्नुपर्छ।‘
तर सन् १९९९ मा लोकसभा चुनाव जित्ने प्रयास गर्दा उनलाई निराशा हात लाग्यो। तर, कांग्रेसले उनलाई राज्यसभामा पठायो। २००४ मा पनि त्यस्तै भयो। तत्कालीन कांग्रेस अध्यक्ष सोनिया गान्धीले प्रधानमन्त्री बन्न अस्वीकार गरेपछि मनमोहन सिंह प्रधानमन्त्री बने।त्यसपछि सोनिया गान्धीमाथि उनको विदेशी मूलको बारेमा प्रश्न उठ्यो।
तर, आलोचकहरूले सिंहलाई प्रधानमन्त्री बनाए पनि वास्तविक शक्ति सोनिया गान्धीको हातमा रहेको बताएका छन्। मनमोहन सिंहको प्रधानमन्त्रीको रूपमा आफ्नो पहिलो कार्यकालमा सबैभन्दा ठूलो सफलता अमेरिकासँग परमाणु सम्झौता थियो।
यो ऐतिहासिक सम्झौता उनकै पालामा भएको थियो र यसैको कारण भारतले अमेरिकाको आणविक प्रविधिमा पहुँच पायो। तर यो सम्झौता उनका लागि महंगो सावित बन्यो। सिंह सरकारलाई समर्थन गर्ने वामपन्थी दलले आफ्नो समर्थन फिर्ता लिए।
कांग्रेसले बहुमत जुटाउन संघर्ष गर्नुपरेको थियो। अन्य दलको समर्थन लिनुपर्यो र यसै क्रममा कांग्रेसले सांसदको समर्थन किन्न पैसा खर्च गरेको आरोप लागेको थियो।
सिंह सहमति निर्माणको पक्षमा थिए। उनले गठबन्धन सरकारको जिम्मेवारी सम्हालेका बेला गठबन्धनलाई मनाउन गाह्रो काम थियो। सिंह सरकारलाई समर्थन गर्ने क्षेत्रीय दलहरूले पनि आफ्ना मागहरू चर्को स्वरमा उठाएका थिए। यसमा अन्य सहयोगी दल पनि पछि परेनन्। तर, सिंहले आफ्नो विश्वसनीयता र बुद्धिका कारण धेरै सम्मान पाएका थिए।
उनलाई नरम व्यक्तित्व भएको मानिन्थ्यो।केही आलोचकहरूले भनेका छन् कि उनको कार्यकालमा आर्थिक सुधारको गति सुस्त भयो। उनले अर्थमन्त्री हुँदा सुरु गरेका आर्थिक सुधारलाई उनी प्रधानमन्त्री हुँदा अगाडि बढ्न सकेनन्।
सिंहको नेतृत्वमा कांग्रेसले २००९ मा दोस्रो पटक निर्णायक चुनाव जित्यो।
तर विजयको चमक चाँडै बन्द भयो, उनको दोस्रो कार्यकाल गलत कारणले समाचारमा रह्यो ( उनको मन्त्रिपरिषद्का धेरै मन्त्रीहरूलाई घोटालाको आरोप लगाइएको थियो जसले कथित रूपमा देशलाई अरबौं डलर खर्च गर्यो। विपक्षीहरूले संसद अवरुद्ध गर्ने क्रम जारी राखे र नीतिगत गतिरोधका कारण देशले गम्भीर आर्थिक मन्दीको सामना गर्यो।
भाजपाका वरिष्ठ नेता लालकृष्ण आडवाणीले सिंहलाई भारतको ‘कमजोर प्रधानमन्त्री’ भनेका छन्। यसमा सिंहले आफ्नो कार्यकालको बचाउ गर्दै भने कि उनको सरकारले देश र जनताको हितको लागि ‘पूर्ण प्रतिबद्धता र समर्पण’ सँग काम गरेको छ।
यथार्थवादी विदेश नीति
सिंहले आफ्नो विदेश नीतिमा आफ्ना दुई पूर्ववर्तीहरूको व्यवहारवादी राजनीतिलाई अगाडि बढाए। उनले पाकिस्तानसँग शान्ति प्रक्रिया जारी राखे, तर पाकिस्तानी लडाकुहरूलाई दोष लगाइएका आक्रमणहरूले यसलाई अवरोध पुर्यायो।
नोभेम्बर २००८ को मुम्बई हमला र बम विस्फोटले अवरोध सिर्जना गरेको थियो। उनले चीनसँगको सीमा विवाद अन्त्य गर्ने प्रयास गर्दै ४० वर्षभन्दा लामो समयदेखि बन्द रहेको नाथुला पासलाई पुनः खोल्ने सम्झौता गरेका थिए।
सिंहले अफगानिस्तानलाई आर्थिक सहायता बढाए र लगभग ३० वर्षमा त्यहाँ भ्रमण गर्ने पहिलो भारतीय नेता बने। साथै, उनले भारतको पुरानो सहयोगी इरानसँगको सम्बन्ध तोड्ने संकेत दिएर धेरै विपक्षी नेताहरूलाई पनि आक्रोशित तुल्याए।
सादा जीवन जिउने नेता
एक मिहिनेती पूर्व शिक्षक र नम्रता र शान्त स्वभावको लागि परिचित थिए उनी। उनको ट्विटर खाता ९ह्० साधारण र बोरिंग पोस्टहरूको लागि परिचित थियो, जसको फलोअरहरूको संख्या पनि धेरै कम थियो।
सिंह संयमित थिए। उनी सधैं शान्त देखिन्थे। उनको व्यक्तित्वको यी पक्षहरूको कारण उनको धेरै प्रशंसकहरू थिए।
कोइला खानीको अवैध आवंटनसँग सम्बन्धित अर्बौं डलरको घोटालाको बारेमा सोध्दा उनले यस विषयमा आफ्नो मौनताको बचाउ गर्दै भनेका थिए, ‘आफ्नो मौन हजारौं शब्दको जवाफ भन्दा राम्रो छ।’
२०१५ मा उनलाई आपराधिक षड्यन्त्र, विश्वासको भंग र भ्रष्टाचार सम्बन्धी अपराधको आरोपको जवाफ दिन अदालतमा बोलाइएको थियो। यस समयमा एक समस्याग्रस्त सिंहले पत्रकारहरूलाई भनेका थिए कि उनी ‘अनुसन्धानको लागि पूर्ण रूपमा तयार’ थिए। सत्यको जित हुनेछ।
प्रधानमन्त्रीको रूपमा आफ्नो कार्यकाल पूरा गरेपछि उमेर बढ्दै गए पनि उनी कांग्रेसका वरिष्ठ नेताका रूपमा विपक्षी राजनीतिमा सक्रिय रहे।
अगस्ट २०२० मा, उनले बिबिसीसँगको अन्तर्वार्तामा भारतले कोभिड महामारीबाट अर्थतन्त्रमा भएको क्षतिको क्षतिपूर्तिको लागि तुरुन्तै तीनवटा कदम चाल्नुपर्ने बताएका थिए। यो महामारीले भारतको अर्थतन्त्रलाई हल्लाएको थियो।
सरकारले जनतालाई नगद दिनुपर्ने उनको भनाइ थियो। साथै व्यवसायीलाई पुँजी उपलब्ध गराउनुपर्छ र वित्तीय क्षेत्रमा रहेका समस्या समाधान गर्नुपर्छ।
र अन्तमा, मनमोहन सिंह भारतलाई आर्थिक र आणविक पृथकताबाट बाहिर ल्याउने व्यक्तिको रूपमा इतिहासमा सम्झिनेछन्। यद्यपि कतिपय इतिहासकारहरूले उनले धेरै पहिले अवकाश लिननुपर्ने जिकिर गरेका छन्। सन् २०१४ मा एक अन्तर्वार्तामा उनले भनेका थिए, ‘इतिहास मप्रति दयालु हुनेछ भन्ने मलाई पूर्ण विश्वास छ।’
मनमोहन सिंहका श्रीमती र तीन छोरी छन्।
