काठमाडौं, १ असोज । व्रतको परिभाषा व्यक्तिपिच्छे फरक हुन सक्छ । सामान्यतया, उपवासको समयमा, एक व्यक्तिले निश्चित समयको लागि कुनै विशेष खाना वा पेय छोड्छ । कहिलेकाहीँ व्यक्तिले व्रतको समयमा पानी, फलफूल वा जुस मात्र लिन्छ र कहिलेकाहीँ दिनभर केही पनि लिँदैन। उपवासको अवधि एक दिन, एक हप्ता वा बढी हुन सक्छ। हामीले माथि उल्लेख गरेझैं व्रतलाई श्रद्धा र भक्तिसँग मात्र जोडिएको छैन, तर यसका धेरै स्वास्थ्य लाभहरू पनि छन्, जसको बारेमा हामी लेखमा विस्तारमा बताइरहेका छौं।
उपवासका फाइदाहरू
व्रत बस्नुको फाइदा मानसिक शान्तिका लागि मात्र होइन स्वास्थ्यका लागि पनि हुन्छ । तल हामी त्यसै बारे जानकारी दिँदैछौं।
१. शरीर सफा गर्छ
उपवासका फाइदाहरूमा शरीर सफा गर्नु पनि समावेश छ। शोधपत्रका अनुसार उपवास बस्ने हो जसमा खानेकुराको सट्टा तरल पदार्थ समावेश भएमा शरीरलाई राम्रोसँग डिटक्सिफिकेसन गर्न सकिन्छ । यसले पाचन सुधार गर्नुका साथै पेट सम्बन्धी समस्या र छाला सम्बन्धी समस्याहरू कम गर्न सक्छ ।
२. वजन घट्छ
आधाभन्दा बढी मानिसको समस्या मोटोपन हो । यस्तो अवस्थामा समयमै ख्याल गरिएन भने यसले धेरै शारीरिक समस्या निम्त्याउन सक्छ । ठीक छ, उपवास तौल घटाउने राम्रो तरिका हुन सक्छ। रिसर्च पेपरका अनुसार अन्तरिम उपवासले बढ्दो बोसो घटाउन मद्दत गर्छ। यस व्रतमा ठोस खानेकुराको सट्टा पेय पदार्थ सेवन गरिन्छ वा खाने समय परिवर्तन गरिन्छ ।
३.पाचन प्रणालीको लागी उपवासको लाभ
उपवास पाचन प्रणालीको लागि पनि लाभदायक हुन सक्छ। व्रत बस्दा शरीरको आफ्नै निको पार्ने संयन्त्रले राम्रोसँग काम गर्छ, जसका कारण शरीर आफैंले धेरै प्रकारका समस्यासँग लड्न थाल्छ । एक अनुसन्धानका अनुसार ६२.३३ प्रतिशत मानिसलाई व्रत बस्दा अपचको समस्या थिएन भने २७ प्रतिशत मानिसको अपचको समस्या निको हुन्छ । यसबाहेक, उपवासलाई “चमत्कारिक उपचार“ पनि भनिन्छ, जसले पाचन विकारहरू निको पार्न सक्छ (घ)।
४. छालाको लागि उपवास
धेरै पटक क्रिम र सौन्दर्य प्रसाधन मात्र नभई खानपानले पनि छालालाई असर गर्न थाल्छ । धेरै तेल, मसला वा बाहिरी खानाको सेवनले छालालाई निर्जीव बनाउँछ र पिम्पल र एक्ने निम्त्याउन सक्छ। यस्तो अवस्थामा व्रत बस्दा फाइदा हुन्छ । हामीले माथि उल्लेख गरिसकेका छौं कि उपवासले शरीरलाई डिटक्सिफिकेसन गर्न सक्छ (२)। जब शरीरलाई डिटक्सिफिकेसन हुन्छ, शरीरमा रहेका विषाक्त तत्वहरू बाहिर निस्किन्छन्, जसले छालामा नयाँ चमक ल्याउनेछ र छाला सुन्दर देखिन थाल्छ।
५. रक्तचापको लागि उपवास
व्रत बस्दा उच्च रक्तचापको समस्याबाट धेरै हदसम्म राहत मिल्छ । यसमा, अन्तरिम उपवास, जसमा १६ घण्टाको उपवास र ८ घण्टा खाना खाने सल्लाह दिइन्छ, धेरै लाभदायक साबित हुन सक्छ। रिसर्च पेपरमा लेखिएको छ कि एक साता उपवास बस्दा रक्तचाप कम हुन्छ । यो व्रत राम्रोसँग पालन गर्नाले उच्च रक्तचाप नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।
६. कोलेस्ट्रोल घटाउछ
नियमित उपवासले तौल घटाउन मद्दत गर्छ। यसले कोलेस्ट्रोलको जोखिम पनि कम गर्न सक्छ (१)। एक शोधपत्रमा एक दिनको अन्तरालपछि उपवास बस्दा कोलेस्ट्रोल घट्ने उल्लेख छ । यसबाट ट्राइग्लिसराइड अर्थात् एक प्रकारको बोसो र खराब कोलेस्ट्रोललाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ (४)।
अनुसन्धानले यो पनि उल्लेख गरेको छ कि रमजानको उपवासले प्लाज्मा लिपिड र लिपोप्रोटिन कम गर्न पनि मद्दत गर्दछ। यसले कोलेस्ट्रोलमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ। यस आधारमा, उपवास कोलेस्ट्रोल कम गर्न मद्दतकारी मान्न सकिन्छ ।
७. रक्त शर्करा कम गर्न उपवास
शरीरमा रगतमा चिनीको मात्रा बढेपछि यसबाट पीडित व्यक्तिले स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्याको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । यसबाट छुटकारा पाउन व्रत बस्नु लाभदायक मानिन्छ । एक अनुसन्धानका अनुसार रगतमा चिनीको समस्या भएका मानिसहरूका लागि उपवास धेरै प्रभावकारी साबित हुन सक्छ । तर जसको रगतमा चिनीको मात्रा अनियन्त्रित छ, उनीहरुले चिकित्सकको सल्लाह लिएर मात्र व्रत बस्ने ।
८. प्रतिरक्षा बढाउन उपवास
कुनै पनि संक्रमणसँग लड्न, बलियो प्रतिरक्षा प्रणाली हुनु आवश्यक छ। रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन व्रत बस्दा निकै फाइदा पुग्ने विश्वास गरिन्छ । यसबारे गरिएको अनुसन्धानका अनुसार उपवासले अटोफेजी अर्थात् शरीरका कोशिकाहरूलाई सफा गर्ने क्षमतामा सुधार गर्छ। यसले शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली र प्रतिरक्षालाई बलियो बनाउन सक्छ, जसले धेरै रोगहरूसँग लड्ने क्षमता बढाउन सक्छ ।
९. लतबाट छुटकारा पाउन उपवास
कुनै नराम्रो नशामा परेका मानिसहरुमा पनि व्रतको प्रभाव देखिएको छ । खाना वा अन्य कुनै पनि पदार्थको लत होस्, उपवासले मद्दत गर्न सक्छ। एक अनुसन्धानका अनुसार उपवासले मस्तिष्कको न्यूरोकेमिस्ट्रीमा केही परिवर्तन ल्याउन सक्छ, जसले बारम्बार केही खाने इच्छालाई कम गर्न सक्छ । यस आधारमा, यो भन्न सकिन्छ कि कुनै पनि लतबाट छुटकारा पाउन उपवास उपयोगी हुन सक्छ।
१०. मानसिक र भावनात्मक लाभको लागि उपवास
व्रतले शारीरिक स्वास्थ्य मात्र नभई मानसिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा पनि असर गर्छ । यसले एकाग्रता सुधार गर्न सक्छ। यसले ध्यान केन्द्रित गर्न पनि मद्दत गर्न सक्छ। यति मात्र होइन, व्रतले चिन्ता, तनाव र अनिद्रा जस्ता समस्यालाई हटाउन पनि जान्दछ। उपवासले व्यक्तिलाई भावनात्मक रूपमा शान्त रहन र खुशी महसुस गर्न मद्दत गर्दछ ।
